بررسی امکان انتفاع واقف از عین موقوفه در فقه امامیه و قانون مدنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه حقوق دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه مازندران

2 دکتری حقوق خصوصی دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه مازندران

چکیده

از جمله ویژگی‎های وقف بر مبنای تعریفی که از آن در فقه و قانون مدنی شده است، مصرف آن در امور خیر و خدمت به دیگران است. از این رو، وقف باید از شائبۀ خودپرستی و سودجویی مبرا باشد و به انگیزه‎های نوع‌دوستی و غیرخواهی اختصاص یابد. فقها و به‌تبع آن‎ها نویسندگان حقوقی در لابه‎لای مباحث عقد وقف راجع به بهره‎مندی واقف از وقف بحث کرده و اصولاً به عدم امکان انتفاع واقف از وقف قائل شده‎اند. این در حالی است که به نظر می‎رسد منتفع‌شدن واقف از عین موقوفه با مفهوم تسبیل و صرف منافع برای دیگران چندان تضادی ندارد و حتی می‎توان در برخی موارد حکم به جواز آن داد. علاوه بر این، پذیرش این موضوع موجب آن خواهد شد که افراد جامعه به دور از بیم و نگرانی ناداری و فقر در آینده به وقف‌کردن اموال خود اقدام کنند. این پژوهش با رویکرد ترویج و اعتلای فرهنگ وقف در جامعه در پی آن است که به نمونه‎هایی از وقف‎هایی که در آن نفعی مستقیم یا غیرمستقیم به واقف می‎رسد را بیان و بررسی و موارد امکان انتفاع واقف از عین موقوفه را مشخص کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

THE STUDY OF THE POSSIBILITY OF EXPLOITATION FROM DEVOTION BY THE BENEFACTOR IN IMAMIYEH FIGH AND CIVIL CODE

نویسندگان [English]

  • Hamid Abhary 1
  • Somayeh Zohuri 2
1 Professor of Private Law, university of Mazandaran
2 Ph.D. graduates of private law, university of Mazandaran
چکیده [English]

According to definition of devotion in Fiqh and Islamic law, one of its traits  is allocating part of one’s properties for certain good purposes and helping to others. Therefore, devotion is supposed to be free from narcissism and profiteering and devoted to altruistic activities. Jurisprudences as well as legal writers have discussed about the assumption of benefiting from devotion by benefactor, yet finally rejected it. Nevertheless, exploitation of devotion by benefactor seems not to contradict with the concept of Tasbil (benefits for others), and even, in some cases, can allow for it. In addition, accepting this issue persuades community members to devoting their possessions far from anxiety and apprehensions well as poverty and indigence. Aiming to promote the culture of devotion, this research seeks to set and analyze some examples of devotions in which benefactor benefits directly or indirectly and then discussed the cases in which benefactor is allowed to seek his/her own benefits. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Exploitation
  • profits of endowment
  • endowed
  • Devotion
  • benefactor
اسدی‌حلی (علامه)، حسن ‌بن ‌یوسف (1388). تذکرۀ‌الفقها، چاپ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت علیهم السلام.
_________ (1410). ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، ج 1، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسان حوزۀ علمیۀ قم.
_________ (1413). قواعد الاحکام فی معرفۀ الحلال و الحرام، ج 2، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسان حوزۀ علمیۀ قم.
_________ (1413). مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، ج 6، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسان حوزۀ علمیۀ قم.
_________ (1420). تحریر الاحکام الشریعه علی مذهب الامامیه، ج 3، چاپ اول، قم: مؤسسۀ آل صادق علیه‌السلام.
امامی، سیدحسن (1364). حقوق مدنی، چاپ پنجم، ج 1، تهران: انتشارات اسلامیه.
بحرانی، یوسف بن احمد (1405). الحدائق الناضرۀ فی احکام العترۀ الطاهره، ج 22، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسان حوزۀ علمیۀ قم.
جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر (1380). حقوق اموال، چاپ پنجم، تهران: گنج دانش.
جمعی از پژوهشگران (1417). معجم فقه الجواهر، ج 6، چاپ اول، بیروت: الغدیر للطباعه و النشر و التوزیع.
حائری‌یزدی، محمدحسن (1380). وقف در فقه اسلامی و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی، چاپ اول، مشهد: مؤسسۀ چاپ آستان قدس رضوی.
حسینی‌حلبی، حمزه (1417). غنیۀ النزوع الی علمی الاصول و الفروع، چاپ اول، قم: مؤسسۀ امام صادق علیه‌السلام.
حسینی‌عاملی، سیدجواد (1419). مفتاح الکرامۀ فی شرح قواعد علامه، ج 21، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسان حوزۀ علمیۀ قم.
حلی (ابن‌ادریس)، محمد بن منصور (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج 3، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسان حوزۀ علمیۀ قم.
حلی (فخرالمحققین)، محمد بن حسن بن یوسف (1387). ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، ج 2، چاپ اول، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
حلی (محقق)، جعفر بن حسن (1408). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج 2، چاپ دوم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان.
خراسانی (آخوند)، محمدکاظم (1413). کتاب فی الوقف، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسان حوزۀ علمیۀ قم.
سبزواری (محقق)، محمدباقر (1423). کفایۀ الاحکام، ج 2، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسان حوزۀ علمیۀ قم.
سبزواری، سید عبدالاعلی (1413). مذهب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج 22، چاپ چهارم، قم: مؤسسۀ المنار.
سرخسی، ابی بکر محمد بن احمد (بی تا). المبسوط، ج 12، بیروت: دار المعرفه للطباعه و النشر و التوزیع.
صافی‌گلپایگانی، لطف‌الله (1416). هدایۀ‌‌العباد، ج 2، چاپ اول، قم: دارالقرآن الکریم.
طباطبایی‌حکیم، سیدحسن (1410). منهاج الصالحین (المحشی)، ج 2، چاپ اول، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
طباطبایی‌یزدی، سید محمدکاظم (1414). تکملۀ العروۀ الوثقی، ج 1، چاپ اول، قم: کتاب‌فروشی داوری.
طوسی، محمدبن‌حسن (1387). المبسوط فی الفقه الامامیه، ج 2، چاپ سوم، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه.
________ (1407). تهذیب الاحکام، ج 9، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
________ (1407). الخلاف، ج 3، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسان حوزۀ علمیۀ ‎قم.
عاملی، محمد و ساوجی، نظام (بی تا). جامع عباسی و تکمیل آن، ج 2، چاپ اول، تهران: مؤسسۀ منشورات الفراهانی.
عاملی (شهید اول)، محمد بن مکی (1417). الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، ج 2، چاپ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسان حوزۀ علمیۀ قم.
عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین بن علی (1410). الروضۀ البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه (المحشی-کلانتر)، ج 3، چاپ اول، قم: کتاب‌فروشی داوری.
عاملی، زین‌الدین بن علی (1413). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع، ج 5، چاپ اول، قم: مؤسسۀ المعارف الاسلامیه.
قمی‌سبزواری، علی مؤمن (1421). جامع الخلاف و الوفاق بین الامامیه و بین ائمه الحجاز و العراق، چاپ اول، قم: زمینه‌سازان ظهور امام عصر علیه السلام.
کاتوزیان، ناصر (1384). عقود معین، ج 3، چاپ پنجم، تهران: گنج دانش.
________ (1384). قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، چاپ دوازدهم، تهران: میزان.
کاشانی (فیض)، محمدحسن (بی‌تا). مفاتیح‌الشرائع، ج 3، چاپ اول، قم: انتشارات کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نجفی (ره).
کاشف‌الغطا، محمدحسین (1432). تحریر‌المجله، ج 5، چاپ دوم، تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
کرکی عاملی، علی بن حسین (1414). جامع‌المقاصد، ج 9، چاپ دوم، قم: مؤسسۀ آل‌البیت علیهم السلام.
گیلانی (میرزای قمی)، ابوالقاسم (1413). جامع الشتات فی اجوبه السئوالات، ج 4، چاپ اول، تهران: مؤسسۀ کیهان.
موسوی‌بجنوردی، سید حسن بن آقا بزرگ (1419). القواعد الفقیهه، ج 4، چاپ اول، قم: النشر الهادی.
موسوی خمینی، سید روح‌الله (بی تا). تحریر‌الوسیله، ج 2، چاپ اول، قم: مؤسسۀ مطبوعات دارالعلم.
موسوی‌خویی، سید ابوالقاسم (1410). منهاج الصالحین، ج 2، چاپ بیست و هشتم، قم: نشر مدینۀ العلم.
موسوی شریف (سیدمرتضی)، علی بن حسین (1415). الانتصار فی انفرادات الامامیه، چاپ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسان حوزۀ علمیۀ قم.
نجفی، محمدحسن (1404). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج 28، چاپ هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
نجفی، حسن بن جعفر (1422). انوار الفقاهه-کتاب الوقف، چاپ اول، نجف اشرف: مؤسسۀ کاشف الغطاء.