تأملی دربارۀ ارث در روابط بین الأدیانی با تأکید بر قاعدۀ «حجب»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه حقوق و فقه اجتماعی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران.

2 دانش‌آموختة دکتری حوزة علمیه قم و مدرس سطوح عالی حوزة علمیه قم، قم، ایران.

چکیده

در حقوق کنونی ایران، در خصوص احوال شخصیة ایرانیان و از جمله ارث آنان، چند قاعدة «حل تعارض» وجود دارد که بدون تعیین حکم ماهوی، صرفاً به تعیین قانون حاکم در روابط بین‌المللی (مادة 6 قانون مدنی) و یا روابط بین‌الأدیانی (اصل 13 قانون اساسی و ماده‌واحده‌های مصوب 1312 و 1372) می‌پردازد و یک قاعدة «مادی-بین‌الأدیانی» وجود دارد (مادة 881 مکرر قانون مدنی الحاقی 1370) که صرفاً دو حکم ماهوی مسئلة ارث میان مسلمان و غیرمسلمان را بیان می‌کند. مضمون این ماده در نگاه نخست، نوعی از تعارض با قواعد حل تعارض پیش‌گفته و نیز گونه‌ای از تبعیض و مخالفت با حقوق بشر را تداعی می‌کند، ازاین‌رو برخی حقوقدانان در راستای رفع این شبهه، تحلیلی از اصول و مواد مذکور ارائه کرده‌اند که نتیجه‌اش عدم قابلیت استناد به مادة مکرر 881 قانون مدنی است. این مقاله با استفاده از شیوة توصیفی-تحلیلی به نقد و بررسی این دیدگاه پرداخته و عقیم بودن ادلة استنادی  برای رد مادة 881 مکرر را می‌نمایاند و در پایان دو پیشنهاد اصلاحی را بر مبنای دو دیدگاه فقهی مشهور و نامشهور در مسئلة «حجب» مطرح می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Reflection on Inheritance in Inter-Religious Relations with an Emphasis on the Rule of "Hajb"

نویسندگان [English]

  • mostafa daneshpajooh 1
  • Mohammad Mahdi Danesh Pajooh 2
1 Professor, Department of Law and Social Jurisprudence, Research Institute of Hawzah and University, Qom.Iran.
2 PhD in of Qom Seminary and Teacher of the higher Levels of Seminary, Qom.Iran.
چکیده [English]

Problem statement

In the current laws of Iran, regarding the personal status of Iranians and including their inheritance, several "conflict resolution" rules just determine the governing law in international relations (Article 6 of the Civil Code) or inter-religious relations (Principle 13 of the Constitution and the single articles approved in 1933 and 1993) without determining the substantive ruling. Furthermore, there is a "material-inter-religious" rule, which is derived from Islamic jurisprudence (Article 881 bis of the Supplementary Civil Code of 1991). It just states the two substantive rulings of the issue of inheritance between Muslims and non-Muslims, and at the top of it, it considers a non-believer to be deprived of the inheritance of a Muslim bequeather, and at the bottom of that, it declares him ineligible for the inheritance of a non-Muslim bequeather, if there is a Muslim heir (the rule of Hajb).

Methodology

Using the method of library study and descriptive-analytical method, this article criticizes and examines the point of view that declares the mentioned article inapplicable to religious minorities and shows the sterility of the relevant evidence.

Theoretical framework

According to the jurisprudence base of this article, a detailed study of the subject is necessary in the theoretical and conceptual framework of the country's official religion, i.e. Imamiah jurisprudence, which is the basis of legislation in the Islamic Republic of Iran. In Imamiah jurisprudence, regarding the relationship of inheritance in inter-religious relations, there are different assumptions and rulings: if the bequeather is a Muslim, religious unity is a condition for the establishment of the relationship of inheritance, and religious difference is an obstacle to the relationship of inheritance; therefore, only Muslim heirs can inherit. But if the bequeather is a non-Muslim and some of the heirs are Muslim and some are non-Muslim, according to the famous Shiite jurists, as an exceptional rule, the non-Muslim heirs are deprived of inheritance, that is, the presence of a Muslim heir causes non-Muslim heirs to be disinherited (the rule of Hajb). Of course, the non-popular view considers the Muslim heir to be entitled to the inheritance, without considering him an obstacle to inheriting a non-Muslim heir.

Question

Although the top and bottom of Article 881 bis of the Civil Code is general and includes all non-Muslims, both official and non-official minorities, some believe that this Article does not include the official minorities. This claim has caused the question of whether the Hajb mentioned under Article 881 bis of the Civil Code is specific to unbelievers of the book or includes the unbelievers of the book, who are referred to as religious minorities in Principle 13 of the Constitution.

Hypothesis

Trying to get the correct answer does not require having any hypothesis; therefore, the authors of the article in search of the truth, without any prejudice or even previous hypothesis, have studied and criticized jurisprudence texts and sayings, and is committed to accept the obtained results.

Achievement

Considering the inadequacy and failure of the arguments of the proponents of the exclusion of religious minorities from the inclusion under Article 881 bis of the Civil Code, and considering the generality of this Article, as well as considering the well-known Fatwa of the Imamiah jurists, the authors have concluded that religious minorities, like other non-Muslims, are subject to Article 881 bis of the Civil Code and the rule of Hajb. At the same time, to resolve any ambiguity and doubts, they have submitted the following amendment proposal:
"A non-Muslim, including religious minorities and others, does not inherit from a Muslim, and if there is a Muslim among the deceased non-Muslim's heirs, the non-Muslim heirs do not inherit, even if they are ahead of the Muslim heir in terms of class and rank".

کلیدواژه‌ها [English]

  • Conflict resolution rules
  • Material-inter-religious rules
  • Non-Muslim's inheritance from the Muslim
  • Muslim's inheritance from the non-Muslim
  • Rule of Hajb
  1. ابن‌براج، عبدالعزیز بن نحریر بن عبدالعزیز، المهذب. در: مروارید (1410ق). الینابیع الفقهیه، ج 22 (کتاب المواریث، ص 179-216).
  2. اردبیلی، محقق احمدبن‌محمد (1403ق). مجمع الفائده والبرهان فی شرح ارشادالاذهان. ج11، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
  3. اسدی، ابوالفضل (1394). وضعیت توارث ایرانیان غیرمسلمان با رویکردی بر مادة 881 مکرر قانون مدنی. پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شهر قدس.
  4. امامی، حسن (1362). حقوق مدنی. ج3، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
  5. بدران ابو العینین بدران (1404ق/1984م). العلاقات الاجتماعیه بین المسلمین و غیرالمسلمین فی الشریعه الاسلامیه و الیهودیه و المسیحیه. بیروت: دارالنهضه العربیه.
  6. بندرچی، محمدرضا (1372). موانع ارث در حقوق مدنی و فقه شیعه. تهران: کیهان.
  7. به‌بو، هویک (1401). مسلمان و ارث غیرمسلمان. تهران:‌ نائیری.
  8. پوراسماعیلی، علیرضا (1395). «بررسی انتقادی ممنوعیت ارث‌بری غیرمسلمان از مسلمان». مطالعات حقوق تطبیقی معاصر، ش 13، ص 49-82. در:        https://law.tabrizu.ac.ir/article_6695.html    (25 اردیبهشت 1403).
  1. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1363). دورة حقوق مدنی؛ ارث. تهران: گنج دانش.
  2. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1379). مجموعه محشی قانون مدنی. تهران: گنج دانش.
  3. حائری شاهباغ، سیدعلی (1387). شرح قانون مدنی. ج2، چ سوم، تهران: گنج دانش.
  4. حاجی عزیزی، بیژن و نگین غلامی (1396). «تفاوت در آیین مورث و وارث: تعارض قوانین». مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ش17، ص81-104.   https://doi.org/10.22075/feqh.2017.2774.
  1. حلبی، ابوالصلاح، تقی‌الدین بن نجم‌الدین (1403ق). الکافی فی الفقه. اصفهان: کتابخانة عمومی امیر المؤمنین (ع).
  2. حلبی، ابوالصلاح، تقی‌الدین بن نجم‌‌الدین، الکافی فی‌الفقه. در: مروارید، الینابیع الفقهیه، ج 22 (کتاب المواریث، ص101-114).
  3. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، قواعدالاحکام، در: مروارید (1410ق). الینایبع الفقهیه، ج 22 (کتاب المواریث، ص449-514).
  4. علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر (1420ق). تحریرالاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه. ج 5، قم: موسسه امام صادق(ع).
  5. محقق حلی، جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید، شرائع‌الاسلام، در: مروارید (1410ق). الینابیع الفقهیه، ج 22 (کتاب المواریث، ص 385-418).
  6. محقق حلی، جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید (1408ق). شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. ج4، قم: اسماعیلیان.
  7. حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع. در: مروارید (1410ق). الینابیع الفقهیه، ج22 (کتاب المواریث، ص 435-448).
  8. خاوندگار، نادر (1393). حقوق مدنی؛ ارث. تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد.
  9. خمینی، روح‌الله (1379-1421). تحریرالوسیله. ج 1 و 2، تهران: مؤسسة تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی.
  10. دانش‌پژوه، مصطفی (1381). اسلام و حقوق بین‌الملل خصوصی. قم و تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و وزارت امور خارجه.
  11. دانش‌پژوه، مصطفی (1398). احوال شخصیه و قانون حاکم بر آن در حقوق ایران. چ دوم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  12. دبیرخانة مجمع تشخیص مصلحت نظام (1388). مجموعه مصوبات مجمع تشخیص و رفع معضلات. ج 2، تهران: دبیرخانة مجمع تشخیص مصلحت.
  13. زیدان، عبدالکریم (1396). احکام الذمیین و المستأمنین فی دارالاسلام. الطبعه الثانیه، بغداد: جامعه بغداد.
  14. سلار، حمزة بن عبد العزیز، المراسم العلویه، در: مروارید (1410ق). الینابیع الفقهیه، ج 22 (کتاب المواریث، ص151-162).
  15. شهید اول، محمد بن جمال‌الدین مکی(1410ق). اللمعه الدمشقیه، بیروت: دارالتراث-الدارالاسلامیه.
  16. شهید اول، محمد بن جمال‌الدین مکی، اللمعه الدمشقیه، در: الینابیع الفقهیه، جلد22 (کتاب المواریث، ص515-525).
  17. شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی (1413ق). مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام. ج 13، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیه.
  18. شهیدثانی، زین‌الدین‌بن‌علی (1414ق). حاشیه الارشاد. ج3، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیه قم.
  19. شهیدی، مهدی (1387). ارث (با الحاقات و اضافات). چ هفتم، تهران: مجد.
  20. صانعی، یوسف (1393). ارث غیرمسلمان از مسلمان. قم: مؤسسة فرهنگی فقه الثقلین.
  21. صدوق، محمد بن علی بن بابویه،(1413ق). من لا یحضره الفقیه. ج4، چ دوم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
  22. صدوق، محمد بن علی بن بابویه، المقنع فی الفقه، در: مروارید (1410ق). الینابیع الفقهیه، ج 22 (کتاب المواریث، ص7-25).
  23. صفایی، سیدحسین و هادی شعبانی کندسری (1397). حقوق مدنی؛ وصیت، ارث، شفعه. تهران:‌ شرکت سهامی انتشار.
  24. صمیری، مفلح بن حسن (1420ق). غایه المرام. ج4، بیروت: دارالهادی.
  25. طاهری، حبیب‌الله (بی‌تا). حقوق مدنی 8 و 9. قم: انتشارات اسلامی، جامعة مدرسین حوزة علمیه.
  26. طوسی، محمد بن حسن (1407ق)، الخلاف. ج 4، قم: دفتر اتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
  27. طوسی، محمدبن‌حسن (1400ق). النهایه فی مجردالفقه و الفتاوی. بیروت: دارالکتاب العربی.
  28. ئعاملی، سیدمحمدحسین ترحینی (1427ق). الزبده الفقهیه فی شرح روضه البهیه. ج9، قم: دارالفقه للطباعه والنشر.
  29. فهیمی، عزیزالله (1381). ارث اقلیت‌های دینی در حقوق اسلام و ایران. قم: دانشگاه قم.
  30. فهیمی، عزیزالله (1391). ارث تطبیقی. تهران: خرسندی.
  31. قاسم‌زاده، سیدمرتضی (1391). حقوق مدنی-ارث. تهران: دادگستر.
  32. کاتوزیان، ناصر (1376). دورة مقدماتی حقوق مدنی-ارث. تهران: دادگستر.
  33. کاتوزیان، ناصر (1377). قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی. تهران: دادگستر.
  34. لطفی، اسدالله (1376). «توارث مسلمان و کافر». مشکوه، ش 56 و 57، ص 17-51. در: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage (7 اردیبهشت 1403).
  35. مدنی، سیدجلال‌الدین (1382). مباحث ارث. تهران: پایدار.
  36. مروارید، علی‌اصغر (1410ق). سلسله الینابیع الفقهیه. ج22، کتاب المواریث، بیروت: مؤسسة فقه الشیعه و الدارالاسلامیه.
  37. نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام. ج 39، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  38. نیازی شاهرودی، مهدی (1392). «بازبینی ادلة حجب، اجتهادی نو در ارث اقلیت‌های دینی». دین و قانون، ش 2، ص 165-189. در: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1070175 (25 اردیبهشت   1403).  
  1. ولویون، رضا (1385). «ارث اقلیت‌های دینی و مذهبی در ایران». پژوهش حقوق عمومی، ش 18، ص47-62. در: https://qjpl.atu.ac.ir/article_2845.html (15 اردیبهشت 1403).
  2. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (1381). «میراث غیرمسلمان». فقه اهل بیت، ش 29، ص 3-45. در: https://ensani.ir/fa/article/92905 (21 خرداد 1403)

   53. هاشمی شاهرودی، سیدمحمود (1424ق). قراءات فقهیه معاصره. ج3، بیروت: الغدیر.