حق حبس در اجرای تعهدات متقابل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد، گروه حقوق خصوصی، دانشگاه فردوسی مشهد‏

2 استادیار گروه حقوق خصوصی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، ‏مشهد، ایران

3 استادیار گروه حقوق خصوصی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد‏

چکیده

    وابستگی متقابل عوضین در عقود معوض و لزوم اجرای عدالت معاوضی موجب شده است تا حق حبس، به‌عنوان یکی از راه‌های اجبار طرفین عقد به اجرای تعهدات، پذیرفته شود. اما قلمرو آن در قانون مدنی به‌درستی تبیین نشده و صرفاًَ در مبحث بیع، حق حبس برای بایع و مشتری مقرر شده است و اعمال آن در سایر عقود معوض به‌ویژه شناسایی و اعمال حق حبس در مرحلۀ انحلال قرارداد مورد تردید است. این پژوهش، به شیوۀ توصیفی -تحلیلی، با اعتقاد به وجود مبانی مشترک حق حبس در دو مرحلۀ اجرای تعهدات قراردادی و استرداد عوضین در زمان انحلال، در پی شناسایی حق حبس به‌عنوان یک قاعدۀ عمومی در اجرای تمام تعهدات معوض است. بنابراین، حق حبس محدود به مرحلۀ انعقاد قرارداد نیست و به مرحلۀ استرداد عوضین در زمان انحلال قرارداد و حتی در تعهدات متقابل ناشی از ضمان قهری مانند غصب تسری می‌یابد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The right of non-performance at the reciprocal ‎obligations

نویسندگان [English]

  • Reza Fotoohirad 1
  • Mohammad abedi 2
  • abollah khodabakhshi 3
1 MA. in (Private Law),Department of Private Law, Ferdowsi University of ‎Mashhad
2 Assistant Professor of Private Law ,Faculty of law and political‎‏ ‏sciences.Ferdowsi University of Mashhad. Mashhad. Iran
3 Assistant Professor of Private Law, Faculty of Law and Political Science, ‎Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad. Iran ‎ ‎
چکیده [English]

Abstract
The right to non-performance is mentioned in Articles 377 and 378 of the Civil Code on the subject of sale, as well as in the section on marriage in Articles 1085 and 1086 of the same and in Article 371 of the Commercial Code. According to these articles, either party can refuse to fulfill its obligation in order to urge the other party to fulfill the latter’s obligation. The right to non-performance can be defined as the right of the parties to refuse to fulfill their obligation in order to oblige the other party to fulfill his obligation. This right, which is based on reciprocal justice and the common sense, has been accepted as one of the methods of compelling the fulfillment of contractual obligations in Imami fiqh and in civil law. Article 377 of the Civil Code gives each seller and buyer the right to refuse to surrender the item of sale and the price, respectively, until the other party agrees to surrender. According to this article, the creation of the right of non-performance for the parties to the contract is subject to the following conditions: a) the contract involves an exchange, that is, two mutual
 
obligations; b) the two obligations are supposed to be fulfilled at the same time: this means that the right to non-performance exists either when both
obligations are to be fulfilled immediately once the contract is made or, and based on a broader interpretation of the relevant rules, when the two obligations are agreed to be done at the same time in future.
But with regard to the scope of its application, there has been some dispute as to whether this right constitutes an exception to a general rule, hence having to be limited to the contract of sale and to the exchange of the item of sale and the price in it. This probability is supported, on the one hand, by the fact that the right to non-performance is mentioned in the Chapter on Sale, and on the other hand, by considering that, although the right to non-performance is possible in exchange contracts, the bond between the two obligations will be lost as a result of termination or cancellation of the contract and the returning of the objects of the two obligations does not stem from the contract itself, but is a general duty directly imposed by the rule that prohibits individuals from possessing other people’s property without the owner's permission. In addition, the termination of an exchange contract discontinues the mutual obligations of the parties, hence leaving no subject-matter for the right to non-performance, and the parties’ duty to return the items is not the result of the contract, but represents the obligation to give others’ properties back to them. A different view is that the right to non-performance is a general rule in exchange contracts, which is discussed, as is the general practice in the Islamic legal treatises, in chapters on sale as an example of a general rule. A third hypothesis is that the right to non-performance should not be limited to contracts and has to be applicable in all reciprocal obligations, even those imposed directly by law irrespective of the parties’ will.  Therefore, this study seeks to answer the question whether the right to non-performance is applicable to all reciprocal obligations regardless of their source- contracts, tort liability or other rules.
 This descriptive-analytical study hypothesized that failure to recognize the right to non-performance at the stage of dissolution of the contract and other reciprocal obligations is contrary to the principle of the transactional justice and causes problems and unfair consequences when the items of the contracts are returned. Arguing that there is nothing that limits the right of non-performance in the stage of fulfillment of obligations, this article argues that this right exists not only in the stage of concluding contracts, but also in the stage where they are dissolved and the items are returned to their original owners, and also in mutual obligations arising from civil liability rules. The custom and the common sense does not warrant the differentiation between the stage of concluding a contract and its dissolution in both of which the parties are mutually committed to hand over the items to each other. The right to non-performance in the stage of dissolution of the contract exists according to the common implicit intention of the parties, whose authority is indisputably upheld by the custom especially the field of international trade, which gives it the same status as what is stipulated in the contract (Article 225 of the Civil Code). Thus, considering the need to study the principles of
 
 the right to non-performance and its conditions and obstacles, this article will first explore the concept of the right to non-performance and its bases and conditions in general and will then focus on the principles applying to, the conditions of exercising, and the effects of the right to non-performance in the stage of the dissolution of the contract and its mutual obligations.
A review of the Islamic legal literature shows that the courts have accepted a broader interpretation of the scope of the right to non-performance. Some of the court decisions upholding the termination of the contract of sale have made the return of the sale item to the seller conditional on the refund of its price to the buyer. It should be noted that there are two conditions for exercising the right to non-performance in the stage of dissolution of the contracts: first, there must be two mutual obligations; second, they must have the same cause.
 
The article will, thus, propose the scope of the right to non-performance in the Civil Code to be amended, and the right to non-performance to be recognized as a general rule applicable to the conclusion and termination of all obligations according to which in all exchange contracts, in both stages of conclusion and dissolution, as well as in all non-contractual mutual obligations which have to be performed simultaneously, each party can make the fulfillment of his obligation conditional on the fulfillment of the other's obligation.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Right of non-performance
  • Return of exchanges
  • Reciprocity of exchanges
  • ‎Exchange justice
  • Sale contract.‎
  1. منابع

    1. احمدی، حسین‌علی (1375). اجرای تعهد قراردادی، چ اول، بی‌جا: برهمند.
    2. اردبیلی، احمد بن محمد (1403ق). مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، 14 جلد، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
    3. اصغری آقمشهدی، فخرالدین؛ نوری، فخری (1384). «حق حبس در کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا (وین 1980) و حقوق ایران»، نامۀ حقوقی، ج1، ش 2، ص 96- 81.

    http://ensani.ir/file/download/article/20120426175029-5192-252.pdf  (11 دی 1400).

    1. اصفهانی، شیخ محمدحسین (1418ق). حاشیۀ کتاب المکاسب، ج1، چ اول، قم: دار المصطفی.
    2. امامی، سید حسن (1382). حقوق مدنی، ج1، چ بیست‌وسوم، تهران: اسلامیه.
    3. انصاری، مرتضی (1390). ترجمه و توضیح مکاسب، ج4، توضیح وتعلیق حضرت آیت الله پایانی، ترجمۀ محمد مسعود عباسی، چ دوم، قم: مؤسسۀ انتشارات دار لعلم.
    4. انصاری، مرتضی (1374). مکاسب، ج3، قم، اسماعیلیان.
    5. ایروانی، میرزاعلی (1421ق). حاشیۀ کتاب المکاسب، ج2، چ اول، بی‌جا: منشورات دار ذوی القربی.
    6. باقرزاده، احمد؛ نوری یوشانلویی، جعفر (1383). «اجرای حق حبس در تعهدات متقارن و غیرمتقارن ناظر به حقوق داخلی و کنوانسیون بیع بین‌المللی، قسمت اول»، مجلۀ دادرسی، ص 26- 19. http://ensani.ir/file/download/article/20110102163046 (11 دی 1400).
    7. باقری، احمد؛ طباطبایی، سید محمدصادق (1384). «حق حبس»، مجلۀ مطالعات اسلامی، ش 67، ص 114- 81. https://elmnet.ir/article/881795-68342 (11 دی 1400).
    8. باقری، احمد (1384). فقه مدنی، عقود تملیکی، بیع- اجاره، چ اول، تهران: سمت.
    9. پارساپور، محمدباقر؛ عیسائی تفرشی، محمد (1388). «نظریۀ عمومی حق حبس در تعهدات متقابل»، دوفصلنامۀ حقوق تطبیقی، ش 2، ص 22-3. he1856977 http://law.mofidu.ac.ir/article_46894_08208a38a02ed32

    a65b096ae.pdf. (11 دی 1400).

    1. توحیدی، محمدعلی (بی‌تا). مصباح الفقاهه، ج5، تقریرات سید ابوالقاسم‌خوئی، چ اول، قم: منشورات مکتب داوری.
    2. جبعی عاملی (شهید ثانی). زین‌الدین بن علی (1380). مباحث حقوقی شرح لمعه، الروضه البهیه فی شرح المعه الدمشقیه، به کوشش اسدالله لطفی، چ اول، تهران: مجد.
    3. جبعی عاملی (شهید ثانی). زین‌الدین بن علی (1416ق). مسالک الافهام، ج12، چ اول، قم: مؤسسۀ معارف اسلامی.
    4. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1382). فرهنگ عناصر شناسی، حقوق مدنی حقوق جزا، چ اول، تهران: کتابخانۀ گنج دانش.
    5. --------------------- (1381الف)، فلسفۀ عمومی حقوق بر پایۀ اصالت عمل، تئوری موازنه، تهران: بی‌نا.
    6. --------------------- (1381ب)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، ج3، چ دوم، تهران: کتابخانۀ گنج دانش.
    7. جهانگیری، محسن؛ یزدانی، علیرضا (1391). «تاریخچه و قلمرو حق حبس در فقه امامیه با نگاهی تطبیقی به فقه اهل سنت و حقوق غرب»، آموزه‌های فقه مدنی، ش 6، ص 46- 23. http://ensani.ir/file/download/article/20130807165533-9836-15.pdf (11 دی 1400).
    8. حسینی عاملی، سید محمدجواد (بی‌تا). مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، ج6، بی‌جا: مؤسسۀ آل‌البیت (ع).
    9. حسینی مراغی، میرعبد الفتاح (1418ق). عناوین، چ اول، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    10. خدابخشی، عبدالله (1399). حقوق دعاوی، ج ۸، تحلیل‌ها و منتخب آرای قضایی، چ اول، شرکت سهامی انتشار
    11. خوانساری، سید احمد (1364). جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ج3، چ دوم، قم، مؤسسۀ اسماعیلیان.
    12. رودیجانی، محمدمجتبی (1389). مسئولیت قراردادی (ضمانتهای اجرای مفاد قرارداد چ اول، بی‌جا: کتاب آوا.
    13. ره‌پیک، حسن (1378). حقوق مدنی، عقود معین (1)، چ اول، تهران: خرسندی.
    14. زینلی، مجید (1390). نکات برتر عقود معین، چ اول، تهران: اندیشۀ عصر.
    15. ساعی، سید محمدهادی (1383). «حق حبس بررسی کنوانسیون سازمان ملل متحد در خصوص قراردادهای بیع بین‌المللی کالا و حقوق ایران»، مجلۀ معرفت، ص 91- 82. http://ensani.ir/fa/article/68655 (11 دی 1400).
    16. سکوتی نسیمی، رضا (1354). «حق حبس در کنوانسیون بیع بین‌المللی1980 و مطالعۀ تطبیقی آن در حقوق ایران»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، ص 42- 1. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/60334(11 دی 1400).
    17. شهیدی، مهدی (1382). حقوق مدنی6، عقود معین1، (بیع، معاوضه، اجاره، جعاله، قرض و صلح)، چ اول، تهران: مجد.
    18. --------- (1386). حقوق مدنی، آثار قراردادها و تعهدات، ج3، چ سوم، تهران: مجد.
    19. صفا، محمدعلی(1388). «حق حبس»، فصلنامه تخصصی فقه و تاریخ تمدن، ش 20، ص 88- 59. magiran.com/p929319 (11 دی 1400).
    20. صفایی، سید حسین؛ امامی، اسدالله (1387). حقوق خانواده، نکاح و انحلال آن (فسخ و طلاق)، ج1، چ یازدهم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    21. طاهری، حبیب‌الله (1375). حقوق مدنی (6و7)، ج4، چ اول، بی‌جا: دفتر انتشارات اسلامی.
    22. عدل، مصطفی (1378). حقوق مدنی، چ اول، قزوین، طه.
    23. عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه (1390). «حق حبس در نظام حقوقی خانواده در اسلام»، فقه و حقوق خانواده(ندای صادق)، سال شانزدهم، ش 54، ص 23- 1. http://ensani.ir/file/download/article/20131124150015-9551-29.pdf (11 دی 1400).
    24. علامه حلی (1421ق). تحریر الاحکام الشرعیه، ج4، قم، بینا.
    25. عیسائی تفرشی، محمد؛ پارساپور، محمدباقر؛ محقق داماد، سید مصطفی (1387). «تأثیر اجرای جزئی یا ناقص تعهد بر حق حبس با مطالعۀ تطبیقی در حقوق برخی کشورهای اروپایی»، فصلنامۀ مدرس علوم انسانی، دورۀ 12، ش 3، ص 112- 93. http://ensani.ir/file/download/article/20100914113458 (11 دی 1400).
    26. غروی تبریزی، میرزاعلی (1425ق). التنقیح فی شرح المکاسب، ج4، تقریرات سید ابوالقاسم خوئی، چ اول، قم، مؤسسه احیاء الآثارالامام الخوئی.
    27. قاسم‌زاده، سید مرتضی (1383). اصول قراردادها و تعهدات، نظری و کاربردی، چ اول، تهران: دادگستر.
    28. قیوم‌زاده، محمود (1389). «بررسی ماهیت حق حبس در نکاح و چگونگی استیفای آن»، فقه و مبانی حقوق اسلامی، ش 1، ص 155- 135. http://ensani.ir/file/download/article/20120419185914-8026-4.pdf (11 دی 1400).
    29. کاتوزیان، ناصر (1371). حقوق مدنی، دورۀ عقود معین، ج1، چ چهارم، بی‌جا: شرکت انتشار با همکاری بهمن برنا.
    30. ---------- (1386). دورۀ مقدماتی حقوق مدنی، اعمال حقوقی، چ دوازدهم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    31. ---------- (1376). قواعد عمومی قراردادها، اجرای عقد و عهدشکنی، مسئولیت قراردادی، ج4، چ دوم، تهران: شرکت انتشار با همکاری بهمن برنا.
    32. محقق کرکی، علی بن الحسین (1410ق). جامع المقاصد فی شرح القواعد، ج6، چ اول، قم: مؤسسۀ آل‌البیت (ع)، نشر مهر.
    33. مدنی، سید جلال‌الدین (1385). حقوق مدنی، عقود معین، ج4، چ اول، تهران: پایدار.
    34. موسوی خمینی، سید روح‌الله (1974). البیع، ج5، نجف: بینا.
    35. میرزای قمی، ابوالقاسم (1371). جامع الشتات، ج2، چ اول، تهران: موسسه کیهان.
    36. نائینی، میرزا محمدحسین غروی (1373ه.ق.) منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، 2 جلد، چ اول، تهران: المکتبة المحمدیة .
    37. نجفی خوانساری، شیخ موسی (1418ق). منیة الطالب، ج1، تقریرات میرزا حسین نائینی، چ اول، قم: مؤسسۀ نشر اسلامی.
    38. نجفی، شیخ محمدحسن (1365). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج23، چ هشتم، تهران: دارالکتب اسلامیه.
    39. ----------------------- (1397). جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج37، چ ششم، تهران: دارالکتب اسلامی.
    40. ---------------------- (1412). جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج1، چ اول، بیروت: مؤسسۀ المرتضی العالمیه.
    41. نصیری، مرتضی؛ تفرشی، مرتضی؛ رستمی، عبدالله (1384). «مقالۀ تطبیقی حق تعلیق و حق حبس در حقوق داخلی و قرارداد نمونه فیدیک»، فصلنامۀ مدرس علوم انسانی، ص 157- 137. http://ensani.ir/file/download/article

        /20100914112336 (11 دی 1400).

    1. نوین، پرویز؛ خواجه پیری، عباس (1377). حقوق مدنی6، عقود معین (یک)، چ اول، تهران: گنج دانش.
    2. وکیل‌زاده ثانی، حسین (1390). «تعلیق اجرای تعهد یا حق حبس به‌هنگام استرداد»، گفتمان حقوقی، ش 19 و 20، 26- 8. https://www.noormags.ir/view/fa/magazine/number/47199 ( 11 دی 1400).
    3. یوسف‌زاده، مرتضی (1390). حقوق مدنی6، عقود معین، چ اوشل، تهران: شرکت سهامی انتشار.