رویکردی اقتصادی و حقوقی به قراردادهای مبتنی بر تحمیل قیمت ‏به مضطر و اشخاص بحران‌زده در حقوق ایران و آمریکا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری حقوق خصوصی، گروه حقوق، دانشکدۀ علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، ‏ اصفهان، ایران

2 دانشیار گروه حقوق، دانشکدۀ علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران ‏

3 دانشیار گروه حقوق، دانشکدۀ علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران‏

چکیده

     در حقوق ایران معاملۀ اضطراری صحیح قلمداد شده است، با وجود این گروهی از حقوقدانان با تکیه بر پاره‌ای از مقررات موضوعه، این صحت را منصرف از معاملۀ اضطراری غیرمنصفانه - که از طریق آن کالا یا خدمتی با بهایی گزاف به مضطر عرضه، یا با بهایی اندک از وی خریداری می‌شود - قلمداد کرده‌اند. از این گروه، برخی آن را غیرنافذ، بعضی تعدیلپذیر، و عدهای هم صحیح، ولی برای مضطر قائل به خیار غبن شدهاند. با این حال، به‌نظر می‌رسد وفق مقررات موجود، قرارداد اضطراری غیرمنصفانه جز در محدودۀ قراردادهای نجات دریایی صحیح است و نمیتوان از آن قیاس اخذ کرد، مگر آنکه مخالف رقابت در بازار به‌حساب آید که در این صورت به دستور شورای رقابت قابل فسخ است. در مقابل، حقوق آمریکا قرارداد مبتنی بر تحمیل قیمت مخالفِ وجدانْ به شخص مضطر را قابل تعدیل دانسته است. افزون‌بر این قرارداد مبتنی بر تحمیل قیمت به اشخاص درگیر در فجایع و بحرانهای فراگیر، نظیر سیل و زلزله را هم تعدیلپذیر محسوب کرده و اغلب برای تحمیلکننده انواع متعددی از ضمانتاجراهای کیفری و جریمههای مالی را در نظر گرفته است. مؤلفان در این تحقیق، احتساب غیرمنصفانه بودن یا مخالف وجدان بودن معاملات پیش‌گفته به‌عنوان معیار تعدیل این دست از معاملات را به‌دلیل داشتن ابهام و عجز از ایجاد گسترۀ چارچوبمند مصداقی، قابل نقد دانستهاند. همچنین با تمسک به رهیافتهای علم اقتصاد نشان دادهاند ازدیاد یا کاهش قیمت کالاها یا خدمات در شرایط اضطراری همهگیر یا در شرایط عادی از نظرگاه اقتصادی قابل درک، و اقدامات دولتی (از طریق تقنین) برای مداخله در آنها معمولاً ناکارامد، و در نهایت به ضرر مصرفکنندگان خواهد بود و ازاین‌رو باید استثنایی و محدود به تداومبخشی به فعالیت بازارها باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Economic and Legal Approach to Contracts ‎Based on Imposing the Price to Distressed and ‎Crisis-Stricken Persons in the Iranian and ‎ the US Law‎

نویسندگان [English]

  • Dariuosh keyvani Hafshejani 1
  • Mahdi Shahabi 2
  • Seyyed Mohammad Sadegh Tabatabaei 3
1 PhD in Private Law, Department of Law, Faculty of Administrative Sciences ‎and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Iran
2 Associate Professor, Department of Law, Faculty of Administrative Science ‎and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Iran ‎
3 Associate Professor, Department of Law, Faculty of Administrative Science ‎and Economics, University of Isfahan, Isfahan, Iran
چکیده [English]

Abstract
If a person purchases a commodity at a higher price than normal or sells it at a significantly lower price than normal as a result of a personal event, such as a spouse's illness, or of a public catastrophe, such as an earthquake or flood, this event can be said to impose the price on him. Under the Iranian law, the critical question is: what is the legal status of contracts based on imposing the price? To address this topic, the authors conducted a positive (descriptive) substantive analysis on laws and regulations, materials from Islamic legal treatises, and legal opinions. Also, following the economic approach used in this study, the authors examined the legal validity of contracts based on the imposition of prices on distressed and crisis-stricken persons from a positive-normative economic perspective. This positive-normative approach is founded on the theory of price and the concept of economic efficiency, respectively. It should be noted that since the history of the economic debate on this matter predominantly comes predominantly from the American literature, this article needs to be comparative.
In Iranian law, according to the predominant view of Shi’i Jurists, Article 206 of the Civil Code considers a transaction motivated by the party’s economic need to be valid. However, based on many pertinent articles, most notably Article 178 of the Maritime Law, some jurists have argued that this is an unfair transaction in which products or services are provided at excessive rates to, or at a lower price purchased from, the distressed party. Some held the contract to be voidable, some found it modifiable, and some considered it valid, though with an option for the distressed party to cancel it. However, based on the predominant view among Shi’i jurists and the express or implicit content of the pertinent rules of Iranian law, a contract motivated by a party’s economic need is valid unless it falls in the scope of the Maritime Law, the rule embodied in which cannot be extended to other contracts, or is deemed anti-competitive in the market, in which case it may be terminated by the Competition Council according to the paragraph 1 of Article 61 of the Law on the General Policies for the Implementation of Article 44 of the Islamic Republic's Constitution.
In the US law, section 2-302 of the Uniform Commercial Code, on which most states have based their respective laws directly or implicitly, a contract based on the imposition of an unconscionable price on the distressed party is deemed changeable. Moreover, contracts based on the imposition of prices on individuals affected by catastrophic disasters and crises, such as floods and earthquakes, can be altered and the imposer will face criminal sanctions and financial penalties . It should be emphasized though that using criteria such as unfairness or unconscionability for altering this sort of transactions may be challenged due to their vagueness and incapability to produce objective, well-structured standard.
It is also noteworthy that the rise or fall in the price of commodities or services in a widespread or uncommon emergency is reasonable from an economic standpoint, because such events, on the one hand, often impede the production, resulting in large supply reductions and, on the other, lead to dramatic rise in the consumer demand, particularly for certain products and services. According to the pricing mechanism, whenever a product's supply declines and its demand grows, its price will reach its maximum level. This price rise will encourage present and future manufacturers to expand their output, resulting in lower prices and increased consumer welfare. Furthermore, validating the discount sales of economically distressed parties may be an appropriate economic strategy in recessions. However, government interventions (by regulation) are often inefficient and ultimately detrimental to consumers and should thus be limited to cases when it is necessary for the maintenance of the market activity.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Emergency
  • Disaster-stricken Persons
  • Emergency Abuse
  • Price Imposition
  • ‎Unconscionability
  • Economic Analysis of Law
  • Embarrassed
  • Supply and ‎Demand.‎
  1. منابع

    الف) فارسی و عربی

    1. اراکی، محمدعلی (1415ق). کتاب البیع، ج 1، چ اول، قم: مؤسسة در راه حق.
    2. اصفهانی، سید ابوالحسن (1393ق). وسیله النجاه، ج 2 و ج 3، چ اول، قم: چاپخانۀ مهر.
    3. امامی، سید حسن (بی‌تا). حقوق مدنی، ج 1، تهران: اسلامیه.
    4. انصاری، شیخ مرتضی (1415ق). المکاسب، ج 3، چ اول، قم: کنگرة جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری.
    5. انصاری، علی (1390). «سوء استفاده از اضطرار با رویکردی بر اندیشة فقهی امام خمینی»، پژوهشنامة متین، ش 53، ص 50 – 25. در: http://matin.ri-khomeini.ac.ir/article_61906.html (12 مرداد 1398).
    6. باریکلو، علیرضا (1382). «ضمانت اجرای حقوقی سوء استفاده از وضعیت اضطراری طرف قرارداد»، اندیشه‌های حقوقی، سال اول، ش چهارم، ص 45 – 25. در: https://jolt.ut.ac.ir/article_11381.html (10 مرداد 1398).
    7. بروجردی عبده، محمد (1380). حقوق مدنی، چ اول، تهران: کتابخانۀ گنج دانش.
    8. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1378). دورة حقوق مدنی: حقوق تعهدات، چ سوم، تهران: کتابخانة گنج دانش.
    9. حائری شاهباغ، سید علی (1376). شرح قانون مدنی، ج 1، چ اول، تهران: کتابخانة گنج دانش.
    10. حکیمیان، علی محمد (1396). «حکم فقهی سوء استفاده از اضطرار و اثر آن در قرارداد»، پژوهش‌های فقهی، دورة 13، ش 2، ص 437 – 413. در: DOI: 10.22059/JORR.2017.203152.1007267
    11. حکیم، سید محسن (بی‌تا). نهج الفقاهه، قم: انتشارات 22 بهمن.
    12. خویی، سید ابوالقاسم (1410ق). منهاج الصالحین، ج 2، چ بیست و هشتم، قم: نشر مدینه العلم.
    13. -------------- (بی‌تا). مصباح الفقاهه فی المعاملات، ج 3، بی‌نا.
    14. ره‌پیک، حسن (1375). «عیوب اراده: اکراه در قرارداد»، دیدگاه‌های حقوق قضایی، ش 3، ص 98 – 83 در: http://ensani.ir/fa/article/8132/ (4 شهریور 1398).
    15. سبحانی، جعفر (بی‌تا). نظام النکاح فی شریعه الإسلامیه الغراء، ج 1، قم: بی‌نا.
    16. سبزواری، سیدعبدالأعلی (1413ق). مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، ج 23، چ چهارم، قم: مؤسسة المنار؛ دفتر آیت‌الله.
    17. سندل، مایکل (1394). عدالت چه باید کرد؟، ترجمۀ افشین خاکباز، چ اول، تهران: فرهنگ نشر نو.29
    18. سیستانی، سید علی (1417ق). منهاج الصالحین، ج 2، چ پنجم، قم: دفتر آیت‌الله سیستانی.
    19. شیخ صدوق (1406ق). ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، چ دوم، قم: دار الشریف الرضی للنشر.
    20. شیخ طوسی (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیه، ج 6، چ سوم، تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه.
    21. -------- (1407ق). الخلاف، ج 4، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
    22. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی (1412ق). الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، ج 2، چ اول، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
    23. شهابی، مهدی (1394). «قرارداد به‌مثابۀ قانون طبیعی (عقلی)؛ تأملی در مبنای اعتبار مفاد قرارداد در نظام حقوق قراردادهای ایران و فرانسه»، مجلۀ مطالعات حقوق تطبیقی، دورۀ 6، ش 2، ص 625 – 601. در:

      DOI: 10.22059/JCL.2015.55778

    1. شهیدی، مهدی (1388). تشکیل قراردادها و تعهدات، چ هفتم، تهران: مجد.
    2. صفایی، سید حسین (1397). دورة مقدماتی حقوق مدنی: قواعد عمومی قراردادها، چ بیست‌ونهم، تهران: میزان.
    3. صمیری، مفلح (1420ق). غایه المرام فی شرح شرائع الإسلام، ج 4، چ اول، بیروت: دار الهادی.
    4. عبدی‌پور، ابراهیم (1376). بررسی تطبیقی مفهوم و آثار اضطرار در حقوق مدنی، چ اول، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
    5. ------------ (1388). «سوءاستفاده از وضعیت اقتصادی مسلط»، مجلۀ حقوق اسلامی، سال ششم، ش 2، ص 155-125. در: http://hoquq.iict.ac.ir/article_18490.html . (12 آبان 1399).
    6. علامه حلی، حسن بن یوسف (1413ق). قواعد الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام، ج 3، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
    7. غروی اصفهانی، محمدحسین (1418ق). حاشیه المکاسب، ج 2، چ اول، قم: انوارالهدی.
    8. فیض کاشانی، محمدمحسن (بی‌تا). مفاتیح الشرائع، ج 2، چ اول، قم: انتشارات کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی.
    9. قاسم‌زاده، سید مرتضی؛ حسن ره‌پیک؛ عبدالله کیایی (1390). تفسیر قانون مدنی: اسناد، آراء و اندیشههای حقوقی، چ پنجم، تهران: سمت.
    10. کاظم‌پور، سید جعفر (1391). «حمایت از مضطر در معاملات اضطراری؛ مبانی و راهکارها»، مجلۀ حقوقی دادگستری، ش 80، ص 34 – 9. در: DOI:10.22106/JLJ.2012.11033
    11. کاتوزیان، ناصر (1392). قواعد عمومی قراردادها، ج 1، چ یازدهم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    12. کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق). الکافی، ج 6، چ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    13. کوتر، رابرت؛ تامس یولن (1392). حقوق و اقتصاد، ترجمة یداله دادگر و حامده اخوان هزاوه، چ هشتم، همدان: انتشارات پژوهشکدة اقتصاد دانشگاه تربیت مدرس و انتشارات نور علم.
    14. کیوانی هفشجانی، داریوش؛ مهدی شهابی؛ مهدی طغیانی (1399). «تبیین پیوند بنیادین اقتصاد و حقوق مالکیت و قرارداد با تکیه بر مفهوم کمیابی منابع»، مجلۀ مطالعات حقوق تطبیقی، دورۀ 11، ش 1، ص 338 – 311. در:

     DOI:10.22059/JCL.2020.285035.633866

    1. محقق داماد، سید مصطفی (1406 ق). قواعد فقه، ج 4، چ دوازدهم، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی.
    2. محمدی، سام؛ خانلری بهنمیری، حسین؛ مافی، همایون (1397). «انصاف و معاملات اضطراری»، دوفصلنامة علمی پژوهشی فقه مقارن، ش 12، ص 156 – 135. در: http://fiqhemoqaran.mazaheb.ac.ir/article_85796.html، (16 شهریور 1398).
    3. محقق حلی (1408ق). شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج 3، چ دوم، قم: مؤسسة اسماعیلیان.
    4. محقق سبزواری، محمدباقر (1423ق). کفایه الأحکام، ج 2، چ اول، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
    5. مشکینی، میرزا علی (بی‌تا). مصطلحات الفقه، نرم‌افزار جامع فقه اهل البیت (ع).
    6. مغنیه، محمدجواد (1421ق). فقه الإمام الصادق، ج 3، چ دوم، قم: مؤسسة انصاریان.
    7. موسوی خمینی، سید روح‌الله (بی‌تا). تحریر الوسیله، ج 1 و 2، چ اول، قم: مؤسسة مطبوعات دار العلم.
    8. نایینی، میرزا محمدحسین (1373ق). منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، ج 1، چ اول، تهران: المکتبه المحمدیه.
    9. نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج 36، چ هفتم، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

    ب) خارجی

    47. Aaronson, Michael Louis (2013). Unconscionability in Contracts: A New Test, Thesis for Degree of Master Arts, Department of Philosophy, Colorado State University.

    48. Boudreaux, Donald J. (2019 A). New Light on Price Gouging, American Institute for Economic Research, Published at: http://www.aier.org/article/new-light-on-price-gouging/

    49. Boudreaux, Donald J. (2019 B). "On "Price Gouging" Water During Hurricanes and Natural Disaster", Capitalism Magazine, Published at: http://www.capitalismmagazine.com

       /2019/on-price-gouging-water-during-hurricanes-and-natural-disasters/

    50. Bouvier, John (1914). Law Dictionary, Volume III, Third Revision, Kansas City & Saint Paul: Vernon Law Book Company & West Publishing Company.

    51. Culpepper, Dreda & Walter, Block (2008). "Price Gouging in the Katrina Aftermath: Free Markets at Work", International Journal of Social Economics, Vol. 35, No. 7, pp. 512 - 520. https://doi.org/10.1108/03068290810886911

    52. Devlin, Alan (2015). Fundamental Principle of Law and Economics, Third Edition, New York: Routledge.

    53. Harley, James A. (1988). "Economic Duress and Unconscionability: How Fair Must Government Be?", Public Contract Law Journal, Vol. 18, No. 1, pp. 76 - 187.

        https://www.jstor.org/stable/i25755547

    54. McConnell, Campbell R. and Stanley L. Brue and Sean M. Flynn (2018). Economics: Principles, Problems, and Policies, 21 Edition, Dubuque: McGraw-Hill Education.

    55. Miceli, Thomas J. (2004). The Economic Approach to Law, Stanford: Stanford University Press.

    56. Nicholas, Howard (2012). “What Is the Problem with Neoclassical Price Theory”, World Review of Political Economy, Vol. 3, No. 4, pp. 457 - 477. https://doi.org/10.13169/worlrevipoliecon.3.4.0457

    57. Posner, Eric A. (1995). "Contract Law in the Welfare State: A Defense of the Unconscionability Doctrine, Usury Laws, and Related Limitations on the Freedom to Contract", The Journal of Legal Studies, Vol. 24, No. 2, pp. 283-319. https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/467961

    58. Posner, Richard A. (1986). Economic Analysis of Law, Third Edition, Wolters Kluwer.

    59. Posner, Richard A. (2004). Catastrophe: Risk and Response, New York: Oxford University Press.

    60. Shone, Ronald (2003). An Introduction to Economic Dynamics, Cambridge University Press.

    61. Schwartz, Alan & Robert E. Scott (2003). "Contract Theory and the Limits of Contract Law", The Yale Law Journal, Vol. 113, No.3, pp. 541 - 619.  https://www.yalelawjournal.org/article/contract-theory-and-the-limits-of-contract-law

    62. Sloman, John and Garratt, Dean and Guest, Jon (2018). Economics, Tenth Edition, New York: Pearson.

    63. Snyder, Jeremy (2009). "What`s the Matter with Price Gouging?", Business Ethics Quarterly, Vol. 19, No. 2, pp. 275 - 293. https://doi.org/10.5840/beq200919214

    64. Sowell, Thomas (2004). "Price Gouging in Florida", Capitalism Magazine, Published at: http://www.capitalismmagazine.com/2004/09/price-gouging-in-florida/

    65. Sowell, Thomas (2011). Basic Economics: A Common Sense Guide to the Economy, Fourth Edition, New York: Basic Books.

    66. Taylor, Jerry (2005). "Gouge on", National Review Online, Published at: http://www.nationalreview.com/2005/09/gouge-jerry-taylor/

    67. Zwolinski, Matt (2008). "The Ethics of Price Gouging", Business Ethics Quarterly, Vol. 18, No. 3, pp. 347 - 378. https://doi.org/10.5840/beq200818327.