جلوه های عدالت در تقسیم ارث بین زن و مرد ‏در حقوق ایران و فقه امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد گروه حقوق خصوصی و اسلامی دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران،‏ تهران، ایران‏

چکیده

در پاسخ به پرسش‌های مطرح در زمینۀ نحوۀ تقسیم ارث بین زن و مرد در حقوق ایران، می‌توان گفت که عادلانه‌ترین روش در تقسیم ارث بین دختر و پسر در طبقات نسبی ارث و یا زن و شوهر در خانواده و به‌طور کلی جنس مؤنث و مذکر در تمامی طبقات ارث، روشی است که حقوق ایران به تبعیت از فقه امامیه اتخاذ کرده است. وظایف و تکالیف هریک از زن و مرد در نظام خانواده و همچنین حقوق و حمایت‌هایی که از زن و مرد به‌عنوان مخلوق خداوند و جانشین او در زمین شده است، در تحلیل نحوۀ تقسیم اموال میت باید مورد توجه قرار گیرد. فرضیه‌ای که در مقابل پرسش تحقیق مبنی بر رعایت عدالت و تبعیض در نحوۀ تقسیم ماترک میت بین هریک از جنس مؤنث و مذکر در بین فرزندان یا در زندگی زناشویی به‌عنوان زن و شوهر، در پی اثبات آن هستیم، عادلانه‌ترین روش در تقسیم ارث بین زن و مرد در حقوق ایران است. در این روش بدون ارزش‌گذاری ذاتی در جنس مؤنث و مذکر به‌عنوان مخلوق خداوند از جنس واحد و با تحلیل اقتصادی صرف، متناسب با تکالیف و حمایت‌های مادی برای هریک به‌ویژه زن، از جمله دریافت مهریه، نفقه و اجرت‌المثل و تکالیف مرد بر تأمین موارد مذکور و نفقۀ فرزندان و وظیفۀ دفاع از کشور و مقدمات آن به‌عنوان خدمت نظام وظیفه، ماترک بین بازماندگان اعم از جنس مؤنث و مذکر تقسیم شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Justice and Fairness in the Distribution of ‎Inheritance between female and male heirs under ‎Iranian and Islamic-Shiite Law

نویسنده [English]

  • Mohammad Hassan sadeghy Moghadam
Professor, Faculty of Law, University of Tehran, Tehran, Iran‎
چکیده [English]

In answer to the questions posed in respect of the distribution of inheritance between female and male heirs, under Iranian law, it can be argued that Iranian law, following Islamic-Shiite law, has adopted the fairest system of distribution in this respect. The responsibilities of each of woman and man in the family as well as the rights and protections given to them, as the creatures of God and His successors on the earth, must be taken into account when analyzing the inheritance distribution system. This paper argues that, under Iranian law, inheritance is distributed between male and female heirs in proportion to (1) the responsibilities and obligations that a man has with respect to his family (including providing maintenance for his wife and his children), the duty to defend the country and the duty of doing the preliminaries like military service and to (2) financial protection given to a woman including the dower, maintenance and equivalent remuneration for the work done  by the wife at home, that must be provided by the husband. In other words, the distribution of inheritance is not based on the gender of the heirs.
 This paper, by looking at the aims of God from the creation of mankind including women and men and by referring to the Quranic verses (such as beginning verses of Nisā chapter, Verse 189 of Arāf chapter and Verse 56 of Al-Dhārīyāt chapter, and the traditions narrated from the infallibles (peace be upon them) as well as the equality of all human beings before God and that no individual is preferred to another one except by righteousness, knowledge, faith and the right conduct, deals with the distribution of inheritance based on meeting the needs of woman and man and their financial responsibilities.
A man in an Islamic society has a number of financial responsibilities including the payment of dower, as agreed by the spouses, and providing the living expenses of the wife, according to her social standing, and living expenses of his children. By taking into account the fact that a woman has no duty to do housework, she is also entitled to ask her husband to pay remuneration for her work. By explaining the different ways of distributing the inheritance between male and female heirs, according to the degree of their relationship with the deceased, the share of every female heir has been made clear.
It should be noted, that in the inheritance distributing system, under Iranian law, the heirs are divided into three classes according the degree of the heirs' relationship with the deceased. For example, parents and children are among the first class; sisters and brothers as well as their children and grandparents are in the second class; and uncles and aunts as well as their children are in the third class. The first class prevents the second class and the second class prevents the third one from benefiting from inheritance. 
By taking into account the way of distributing the inheritance between the heirs in the three classes, it can be argued that:
(1) In many cases the share of female and male heirs are equal. For example, the share of mother and husband from the deceased wife's property is equal. The share of father and mother, is one sixth of the child's property. Where the heirs are a sister and the husband, their shares would be equal. All maternal relatives like maternal brother and maternal sister as well as maternal uncles and aunts and their children would receive equal shares from the inheritance.
(2) In certain cases, the share of female heir is higher than that of male heir. For example, where one daughter and the husband are the heirs of the deceased, the daughter would receive more than the husband. Where the heirs of the deceased are the husband, father and mother, the mother would receive more than the father. Where the sister and maternal grandfather are the heirs of the deceased, the sister would receive more the maternal grandfather. 
(3) In certain cases, however, the share of male heirs is more than the share of female heirs.
The most important point that must be taken into account in the distribution of inheritance between the heirs is that the distribution has a direct relation to the obligations and responsibilities that each of woman and man has in the family life and in the society.  No attention is paid to the gender and the natural value of female and male heirs in the distribution of the inheritance.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Deceased
  • Inheritance
  • Distribution of Inheritance
  • Justice and Fairness
  • ‎Male and Female Heirs.‎
  1. منابع

    1. ابن بابویه قمی (شیخ صدوق)، محمدبن علی (1418ق). النهایه، چ اول، قم: اعتماد
    2. اردبیلی، احمدبن محمد (1416ق). مجمع القائده و البرهان، ج 14، قم: جامعۀ مدرسین
    3. انصاری، مرتضی (1375). مکاسب، تبریز، بی­نا.
    4. انصاری‌پور، محمدعلی؛ صادقی مقدم، محمدحسن (1394). «اجرت‌المثل کارهای زوجه و نقد آرای محاکم در این زمینه»، مدرس علوم انسانی، دورۀ 9، ش 41، ص 24-1.
    5. امامی، سید حسین (1381). حقوق مدنی، ج 4، چ هفدهم، تهران: اسلامیه.
    6. بروجردی، سید ابراهیم، (بی‌تا). تفسیر جامع، تهران: صدرا.
    7. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1355). حقوق خانواده، تهران: مؤلف، چاپخانۀ صدری.

             8. جعفری لنگرودی، محمدجعفر (1357). ارث، تهران: امیرکبیر.

    1. جوادی آملی، عبدالله (1383). زن در آیینۀ جلال و جمال، چ 27، قم: اسراء.
    2. جوادی آملی، عبدالله (1383). فلسفۀ حقوق بشر، چ چهارم، قم: اسراء.
    3. حسینی مقدم، سید عسکر (1383). مطالعۀ تطبیقی حقوق زن، چ دوم، تهران: نگاه بیّنه.
    4. حلی (محقق)، جعفربن حسن (1408ق). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، چ دوم، قم: مؤسسۀ اسماعیلیان
    5. خامنه‌ای، سید علی (1386). «گزارش طرح یک‌فوریتی اصلاح مواد قانون مدنی»، مجلس شورای اسلامی، شمارۀ چاپ 2005، ص 55-42.
    6. خمینی، سید روح‌الله (بی‌تا). تحریرالوسیله، ج 2، قم: مؤسسۀ النشر.
    7. زارعی، محمدابراهیم (1380). تحقیقی پیرامون ارث از دیدگاه امامیه، تهران: دفتر انتشارات اسلامی.
    8. شایگان، سیدعلی (1375). حقوق مدنی، قزوین: طه.
    9. شهیدی، مهدی (1381). ارث، چ 14، تهران: مجد.
    10. صادقی مقدم، محمدحسن (1383). «مبانی فقهی و بایسته‌های قانون نحوۀ اهدای جنین به زوجین نابارور»، نامۀ مفید قم، دورۀ 1، ش 46، ص 60-31.
    11. صادقی مقدم، محمدحسن (1383). «باروری مصنوعی از دیدگاه حقوق اسلام»، مدرس علوم انسانی، ویژۀ حقوق، ص 187-161.
    12. صادقی مقدم، محمدحسن (1391). «تحول در ارث زن از اموال شوهر»، فصلنامۀ دانش مدنی، دورۀ 1، ش 2، ص 108-91.
    13. صادقی مقدم، محمدحسن؛ عزیزالهی، مهدی (1391). «سهم‌21. الارث زوجه منحصر در فقه و قانون مدنی»، فصلنامۀ مطالعات حقوق خصوصی، ش42، ص 197-187.
    14. صادقی مقدم، محمدحسن؛ فولادی سوادکوهی، ابراهیم (1391). «بررسی مبانی مستندات حبوه در فقه امامیه و ضرورت اصلاح قانون مدنی»، فقه و حقوق اسلامی، تبریز، سال سوم، ش 5، ص 81-62.
    15. صادقی مقدم، محمدحسن؛ امیرحسینی، امین (1394). «نفقه و نیازهای درمانی زوجه»، زن در فرهنگ و هنر، دورۀ 7، ش 3، ص 420-405.
    16. صادقی مقدم، محمدحسن؛ فرخی، محسن (1395). «تحلیل مبانی فقهی، حقوقی و اخلاقی انتخاب جنسیت جنین با تأکید بر مبانی علمی آن»، پژوهش‌های آسیب‌شناسی زیستی، ش 19، ص 107-87..
    17. صادقی مقدم، محمدحسن؛ امیرحسینی، امین (1396). «اختیارات شوهر در منع اشتغال زن در نظام حقوقی ایران»، زن در فرهنگ و هنر، دورۀ 9، ش 3، ص 467-453.
    18. صفایی، سید حسین؛ امامی، اسدالله (1381). مختصر حقوق خانواده، تهران: میزان.
    19. صفایی، سید حسین؛ شعبانی کندسری، هادی (1397). حقوق مدنی (وصیت، ارث، شفعه)، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    20. طاهری، حبیب‌الله (1376). حقوق مدنی، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
    21. طباطبایی، محمدحسین (1377). تفسیر المیزان، ج 4، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا.
    22. طوسی (شیخ)، محمدبن حسن (1388). المبسوط، ج 7، قم: المکیته المرتضویه.
    23. عاملی (شهید اول)، محمدبن مکّی (1389ق). اللمعه الدمشقیه، بیروت: دارالعالم الاسلامی.
    24. قاسم‌زاده، سید مرتضی (1394). حقوق مدنی (حق شفعه وصیت و ارث)، چ دوم، تهران: دادگستر.
    25. قبله‌ای خویی، خلیل (1381). ارث، تهران: سمت.
    26. قرائتی، محسن (1384). تفسیر نور، ج 2 و 6، چ یازدهم، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن. تهران.
    27. کاتوزیان، ناصر (1368). حقوق مدنی (خانواده)، ج 1، چ دوم، تهران: بهمنش.
    28. کاتوزیان، ناصر (1385). درسهایی از شفعه، وصیت و ارث، چ هفتم، تهران: میزان.
    29. کی، چانگ؛ دبار، سولز (1375). ناباروری، ارزیابی و درمان، ترجمۀ محمدعلی کریم‌زاده و همکاران، یزد: انتشارات یزد.
    30. محقق داماد، سید مصطفی (1365). بررسی فقهی حقوق خانواده، تهران: علوم اسلامی
    31. مصلحی عراقی، حسین (1385). حقوق ارث، تهران: سمت.
    32. مطهری، مرتضی (1378). مجموعۀ آثار، تهران: صدرا.
    33. مکارم شیرازی، ناصر (1377). برگزیدۀ تفسیر نمونه، ج 1، تهران: دارالکتب الاسلامی.
    34. مهرپور، حسین (1370). بررسی میراث زوجه در حقوق اسلام و ایران، تهران: اطلاعات.
    35. نجفی، محمدحسن (1368). جواهرالکلام، چ سوم، ج 31 و 43، تهران: دارالکتب الاسلامی.
    36. نجفی اسفاد، مرتضی؛ محسنی، فرید (1379). حقوق اساسی جمهوری اسلامی، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
    37. میرشمسی، فاطمه (1380). مبانی حقوق و تکالیف زن در ازدواج، تهران: اسلامیه.
    38. یزدی، محمد (1368). شرح و تفسیر قانون اساسی، تهران: مؤسسۀ تحقیقاتی و انتشاراتی نور.